Favela-toerisme in Rio

Nieuw in Rio de Janeiro: favela-toerisme. Niet alleen verzorgen tour-operators georganiseerde excursies naar de grootste krottenwijken van Zuid-Amerika, ook is het tegenwoordig mogelijk een kamer te huren in een favela-hotel. Het ‘reality-toerisme´ is geboren.
Rio pronkt met favela

door René Zwaap

RIO DE JANEIRO – De eerste dag is het even wennen in familiepension ´Rio Culture´ in Chapeu Mangueira, een van de oudste sloppenwijken van Rio de Janeiro. Tijdens de traditionele Braziliaanse middagmaaltijd, genuttigd op het brede terras van het drie verdiepingen hoge hotel, dat vanaf de berghelling een adembenemend uitzicht biedt op het parelwitte strand van Copacabana, weerklinkt plots een luide explosie. ´Jezus, wat was dat!?´, schreeuwt Ron, een Canadese backpacker, terwijl hij verontrust opspringt en daarbij zijn bord feijão (zwarte bonen met worst) per ongeluk over zijn paramilitaire camouflagebroek kiepert. Dona Alzenira, de bejaarde uitbaatster van het pension, werpt boven haar dikke brillenglazen een geruststellende blik toe en lacht haar resterende tanden bloot. ´Dat was een handgranaat´, legt ze rustig uit. ´Maar geen zorg, het was muito longe, ver weg van hier´. Een hele geruststelling, vindt ook Ron, die met een zucht terugvalt op zijn stoel.
De Pousada Rio Culture is een van de meer dan een half dozijn ´favelahotels ´die het afgelopen jaar zijn geopend in Rio. Grootmoeder Alzenira, 70, deed vroeger de was voor de rijke dames van Copacabana. Nu is ze een succesvol selfmade ondernemer. Zoon Luís Bento is een ware patriot van de favela.´Hier kunnen mensen het échte Rio meemaken, ze zijn moe van al die kunstmatige hotels in de toeristenwijken´, meent hij. Daarnaast is er ook een economisch motief: de favelahotels zijn uiteindelijk een stuk goedkoper. Een overnachting bij de Bento´s kost omgerekend ongeveer 25 euro, een fractie wat het gemiddelde hotel aan de Copacabana kost, zeker rond carnavalstijd, als de prijzen in Rio gierend de pan uitrijzen.

Een goed alternatief voor het pension van de familie Bento is hostel ´Favelinha´ (kleine favela), dat eveneens een schitterend uitzicht biedt op Rio de janeiro. Het kleine hostel (5 kamers die plaats bieden aan 14 gasten) wordt gedreven door de Braziliaanse Andreia en de Duitser Holger. Favelinha ligt in de zo´n 1500 bewoners tellende favela van Pereirão, tamelijk rustiek gelegen in de buurt van de wijk Santa Teresa, die vroeger de domicilie was van Ronald Biggs, de fameuze Britse treinrover in Braziliaanse ballingschap. Logées Lucy en Jane uit San Francisco zijn al helemaal verslingerd aan dit favela-hotel. Ze gaan al jaren naar Rio, maar nergens hadden ze het zo naar hun zin als hier. ´In Copacabana is ons hotel nog eens een keer midden in de nacht overvallen door gemaskerde mannen met pistolen´, vertelt Lucy. ´We moesten alles afgeven wat we hadden. Hier voel je je veel veiliger. De mensen zijn erg vriendelijk. Als we ´s avonds thuis komen van het strand, lijkt het wel alsof iedereen een praatje met ons wil maken. Natuurlijk, af en toe zie je dopedealers zaken doen en kun je maar beter wegkijken, maar in het algemeen is de sfeer juist heel hartelijk´.

Zo´n dertig procent van de 6 miljoen zielen tellende bevolking van Rio woont in een favela. De eerste favelas van Rio dateren van eind 19e eeuw, toen Braziliaanse veteranen van de oorlog met Paraguay massaal neerstreken in Rio, dat toen nog de hoofdstad was van Brazilië. Er waren geen huizen beschikbaar om de gewezen soldaten en hun families te huisvesten. Uit wanhoop begonnen ze zelf maar te bouwen, huizen van baksteen, vaak tegen de bergwanden, met uitzicht op de stranden. De staat gedoogde het. Nog steeds worden nieuwe favelas gebouwd. Ze worden steeds ellendiger, want de beste plekken zijn al vergeven. De echte favela-revolutie begon in de jaren zestig van de vorige eeuw, toen miljoenen straatarme keuterboertjes uit het noordoosten van Brazilië naar de grote stad trokken en eveneens hun eigen huisjes begonnen te bouwen op ´gekraakte´grond. Hoe ouder de favela, des te beter gelegen. Sommige favelas grenzen direct aan de duurste wijken van de stad. Zo ligt Ipanema – samen met Leblon het meest verfijnde stukje Rio – op luttele afstand van Rocinha, met meer dan 200.000 inwoners een van de grootste krottenwijken van Latijns-Amerika.
De wettelijke autoriteiten hebben weinig in de melk te brokkelen in de favelas. Naar verluidt moet zelfs de gouverneur van Rio tol betalen als hij dagelijks van zijn ambtswoning naar zijn werk rijdt en daarbij een favela moet passeren. Hoewel de Braziliaanse president Lula de afgelopen jaren talloze malen heeft geprobeerd de macht van de drugsbendes van Rio te breken, staan de favelas nog steeds onder controle van de georganiseerde misdaad. Onbetwist de machtigste organisatie is de ´Comando Vermelho´(Rode Brigade), een bende die werd geboren in de jaren zestig, toen in Brazilië een militaire dictatuur werd uitgeroepen. De junta sloot politieke tegenstanders op in de gevangenissen, die daar een strategische alliantie aangingen met reguliere misdadigers. Sinds de jaren tachtig is Brazilië officieel weer een democratie, maar de Comando Vermelho bleef bestaan, en richtte zich vooral op de handel in cocaïne, kidnappen, afpersen en roofovervallen. Met concurrerende drugsbendes als de Amigos dos Amigos (ADA), als ook met doodseskaders gevormd door corrupte politieagenten, worden grootschalige oorlogen om de macht in de favelas uitgevochten, met behulp van anti-tankwapengeschut, AKA 47´s en Kalashnikovs. Het voetvolk van de bendes, de ´soldados´, bestaat uit vaak zeer jonge tieners. Bijna nergens ter wereld komen zoveel jongens tussen de 10 en 17 jaar om bij gewapende conflicten als in Rio.
Toch is er de afgelopen jaren in Rio de Janeiro een bloeiende tak van ´favela-toerisme´ ontstaan. Steeds meer toeristen, de klassieke strandvakanties in Copacabana en Ipanema beu, nemen deel aan de georganiseerde groepsreizen naar de favelas of nemen een kamer in een favela-hotel. Het maakt onderdeel uit van de mondiale trend van ´reality-toerisme´. Internationaal succesvolle Braziliaanse films als Cidade de Deus over het leven van jeugdige gangsters in de gelijknamige, meest gewelddadige sloppenwijk van Rio, leidden tot grote nieuwsgierigheid. Een van de hipste nachtclubs van Parijs heet de ´Favela Chic´. Zo zijn de favelas op merkwaardige wijze ‘sexy’ geworden. Diverse touroperators in Rio organiseren nu dagelijks rondleidingen door de krottenwijken. De oudste is Favela Tours, opgericht door Marcelo Niemeyer Armstrong. Marcelo begon in 1992 met zijn favela-tours. ‘Ik kreeg het idee toen ik zelf zes maanden als toerist door Afrika reisde’, vertelt hij. ‘Ik had het toen het beste naar mijn zin als ik contact kon krijgen met de lokale bevolking in plaats van de geïsoleerde toerist uit te hangen. Toen ik terug kwam in Rio besloot ik kleine groepen toeristen kennis te laten maken met het leven in Rocinha en een andere favela in Vila Canoa. Het was gelijk een succes. Tegenwoordig heb ik er heel wat concurrentie bijgekregen, waar ik niet altijd een hoge pet van op heb. Zo zijn er collega’s die zelfs favelatochten organiseerden in de tijden dat er daar grote bende-oorlogen aan de gang waren. Bij mij staat de veiligheid van de deelnemers voorop´.
Ook heeft Marcelo het niet erg op collega´s die de toeristen in grote jeeps in kolonne door de favela rondrijden, als een soort stadssafari. ´De bewoners van de favela zijn gewone mensen in buitengewone omstandigheden, die er ook maar het beste van proberen te maken. Het zijn geen beesten´.
Marcelo heeft de afgelopen jaren heel wat te stellen gehad. Jaloerse collega’s lanceerden vuige roddels over zijn vermeende goede banden met de gangsterbazen. Ook werd hem verweten dat hij zijn klanten uitgebreid informeerde over het economische systeem in de favelas, waar drugshandel nu eenmaal de voornaamste bron van inkomsten is. Een plaatselijke sensatiekrant publiceerde een harde aanval op zijn persoon. Een en ander leidde ertoe dat Favela Tours in de ban werd gedaan door Riotur, het officiële bureau voor toerisme van de gemeente. ‘Kennelijk had ik moeten zeggen dat er geen criminaliteit bestaat in de favelas, om de naam van onze stad niet te besmeuren´, zegt Marcelo. ´Maar daar pas ik voor. De mensen hebben recht op eerlijke informatie, daarom komen ze ook naar de favela. Overigens gaat een deel van de opbrengsten van deze excursies naar de favelas zelf, voor de bouw van scholen en onderwijsprojecten. Wij zijn ook het enige reisbureau dat geheel is gespecialiseerd in favela-toerisme. De anderen doen het er gewoon bij’
Al gelijk bij binnenkomst valt op hoe vrolijk de zelfgebouwde huisjes in Rocinha zijn geschilderd. De verfbeurt is een initiatief van het stadsbestuur. Indertijd was niet iedereen ermee ingenomen, want zo vroegen criticasters zich af – waarom zou je armoede verhullen met vrolijk stemmende kleuren? De tocht is niet geschikt voor mensen met moeilijke voeten, want voert door een labyrint van smalle en steil omhoog lopende steegjes, waar de kinderen van Rocinha nieuwsgierig samendrommen. In feite is Rocinha eigenlijk al helemaal geen favela meer: de 200.000 zielen tellende gemeenschap is een stad op zich geworden, met een eigen elektriciteitsnet, stromend water, kabel-tv met internetverbinding, twee banken, twee radiozenders, vier scholen, een postkantoor, drie eigen kranten, twee gezondheidscentra, twee supermarkten, een theater en een eigen buslijn. Een opmerkelijke prestatie, gezien het feit dat de inwoners van Rocinha dat allemaal met eigen handen hebben opgebouwd. Een bezoek aan Rocinha is dan ook ‘favela light’. Wel is het raadzaam de aanwijzingen van de gids nauwlettend te volgen, en bijvoorbeeld niet op eigen houtje te gaan fotograferen. De leden van de bendes willen niet op de foto, en als je dat dan toch doet, is de kans dat je je camera kwijt raakt, behoorlijk groot. Toch is er geen enkel geval bekend van favela-toeristen die iets heel naars is overkomen. Terwijl er verleden jaar toch al meer dan drieduizend mensen hebben deelgenomen aan een favelatour.
´In feite is de favela een veel veiligere plek dan Copacabana of Ipanema´, legt Marcelo Armstrong uit. ´Hier heerst een erecode dat men niet van elkaar steelt. Binnen ben je er veiliger dan buiten, al is het niet verstandig voor toeristen om hier op eigen houtje te komen´.

Favela Tour organiseert dagelijks (behalve op zondag) twee maal een excursie naar de favela van Rocinha en die van het aanzienlijk kleinere en minder hectische Vila Canoa. Op het programma staan o.m. gesprekken met bewoners (in het Engels vertaald door de gids), een bezoek aan een school, bezichtiging van een markt met in de favela gemaakte sieraden en beeldhouwwerken. Het doel van de excursie is het verdiepen van de kennis rondom de favelas en hun ontstaansredenen en het verbeteren van het imago van de bewoners.Excursie één begint ’s ochtends om 9.00 uur (zaterdag om 10.00 uur), de middagexcursie om 14.00 uur. Gemiddelde duur twee uur. Kosten 65 reais (25 euro). Per groep kunnen minimaal drie, maximaal negen mensen mee. Het transport geschiedt in kleine busjes van de tour-operator. Uitleg in de Engelse taal. Reserven minstens één dag van tevoren. Boeken via de hotels pleegt duurder uit te vallen. Telefoon Favela Tour: (0055)3322-2727 / 9989-0074 / 9772-1133. Zie ook de site www.favelatour.com.br. Een alternatief, maar wel een stuk minder persoonlijk, is Jeep Tour, dat ook excursies naar Rocinha organiseert (www.jeeptour.com.br), met een wagenpark van 30 militaire jeeps.
De site van hostel Favelinha, ook voor het maken van reserveringen, is www.favelinha.com.