Citizen Kane in Brazilië

Vijftig jaar geleden kreeg de Braziliaanse mediagigant Globo zijn tv-licentie. Globo is de grootste tv-maatschappij van Zuid-Amerika. Maar voor hoe lang nog? De reus is aan het wankelen en verliest terrein aan een zender van een christelijke sekte. Frontverslag van een tv-oorlog.

door René Zwaap

RIO DE JANEIRO – ‘Ik win al mijn oorlogen. Tegenwoordig ben ik zo machtig dat ik me verheven voel boven goed en kwaad’. Historische woorden van de Braziliaanse mediamagnaat Roberto Marinho, geschreven aan een gewezen vertrouweling, enkele jaren voor zijn dood op 88-jarige leeftijd in 2003. Marinho was de oprichter van het mediaconcern Globo, dat 50 jaar geleden, in 1957, van de toenmalige president Kubitchek een licentie verkreeg voor een tv-zender en sindsdien uitgroeide tot het grootste tv-imperium van Zuid-Amerika.

Die macht heeft Globo nog steeds, al worstelt het bedrijf door de megalomane plannen van wijlen Marninho inmiddels wel met astrnomische schulden (die momenteel met hulp van de regering-Lula worden weggesaneerd) en verliest TV Globo ieder jaar terrein aan concurrent TV Record van sekteleider Edir Macedo, de zelfbenoemde bisschop van de Igreja Universal do Reino do Deus.
Waar Globo vroeger de Braziliaanse tv-markt bijna geheel voor zichzelf had, scoort bisschop Macedo’s TV Record nu al 12 procent in de kijkcijfers. Tv Record kopieert dan ook zoveel mogelijk de succesformule van Globo (soaps, sport en misdaadshows), aangelengd met wat gospelshows. Voor Globo betekent dat een ernstige bedreiging en Brazilië bevindt zich nu dan ook in een regelrechte tv-oorlog.
Volgens oud-Globo-medewerker Roméro da Costa Machado, auteur van twee uiterst kritisch getoonzette boeken over Globo, liep de totale schuld van het concern de afgelopen jaren op tp meer dan 3,5 miljard dollar. ´Van de meer dan 80 bedrijven die Globo telt, zijn er slechts 20 winstgevend’, schrijft Machado. ‘De meest verliesgevende zijn de kabelbedrijven van Globo, die verantwoordelijk zijn voor 90 procent van het verlies. Globo ging financieel ten onder aan de droom om heel Brazilie te voorzien van kabel-tv, een volkomen achterhaalde en tot mislukking gedoemde techniek. Het was de gootste financiële catastrofe in de geschiedenis van de mondiale tv. Bill Gates, die aanvankelijk overwoog deel te nemen aan deze faraoëske onderneming, zag de waanzin in van de plannen van Globo al snel in en hield zijn aandelenbezit in deze onderneming beperkt tot drie procent, zodat Globo op zijn eigen eentje kom stuklopen’.
Nu fungeert het wel winstgevende Globo tv als onderpand voor de uitstaande schulden van het gehele Globo-concern, en lijkt de reeds in 1988 geformuleerde profetie van Roméro da Costa Machado dat de Titanic van Globo gedoemd was onder te gaan , alsnog te worden bewaarheid.
Ooit was Machado accountant bij Globo. Hij stuitte op tal van naar zijn zeggen misdadige praktijken bij het mediabedrijf en kwam zo in aanvaring met zijn superieuren. Hij schreef het boek ‘Afundação Roberto Marinhos’, waarin hij Globo neerzet als een bastion van leugen en bedrog. Nadat het boek was uitgegeroeid tot een onverbiddelijke beststeller kocht Globo de betreffende uitgeverij via stromannen op en moest Machado een eigen uitgeverij oprichten om zijn kritische geluid te doen blijven horen.
Roberto Marinho, zoon van een journalist uit Rio de Janeiro, erfde de krant O Globo – nog steeds het best gelezen dagblad van Brazilië – en bouwde die onderneming na een strategische alliantie met het Amerikaanse Time-Life in de jaren zestig uit tot een oppermachtig media-imperium, dat zwaar collaboreerde met de toenmalige Brazilaanse militaire dictatuur. Inmiddels is Globo uit veeg lijfsbehoud geheel verbroederd met de superprogressieve regering van ex-fabrieksarbeider Lula, die in een eerder stadium met man en macht werd bestreden door de tv-zender. Marinho – die zijn bedrijf bij overlijden overliet aan zijn vier zonen – was een mediabaron zoals er in de wereld maar weinig van zijn. Hij was gevreesd, maar niet geliefd. Zelfs zijn jarenlange bloedbroeder Armando Falcão – minister van Communicatie tijdens de jaren van de Brazilaanse dictatuur – omschreef hem na een zakelijk conflict in een open brief weinig vleiend als ‘inhumaan, kleingeestig, exhibiotistisch, een kameleon, kampioen van de ijdelheid, hongerig naar roem, een onvermoeibare jager op eretitels, een analfabeet wiens redevoeringen door derden worden geschreven en die zich tooit met academische titels zonder ooit een faculteit te hebben bezocht‘.
De Britse filmmaker Simon Hartog noemde Marinho de Zuid-Amerikaanse versie van Citizen Kane, naar de mythische manipulerende persbaron uit de gelijknamige film van Orson Welles. Hartog’s kritische documentaire over het mediarijk van Marinho, getiteld Beyond Citizen Kane (Voorbij Citizen Kane, 1993), is in Brazilië nog nooit in het publiek te zien geweest nadat Marinho zijn ‘old boys network’ bij de diverse Braziliaanse gerechtshoven had ingeschakeld teneinde de film te verbieden.
Het hoofdkwartier van Globo is verspreid over verschillende gebouwen gevestigd in de elitewijk Jardim Botânico, in het zuiden van Rio de Janeiro, van wereldfaam vanwege de oogstrelende parken uit de tijd van de Portugese koningen en tevens de enige wijk in Rio waar geen favelas bestaan – de reusachtige sloppenwijken waar een derde van de 6 miljoen tellende inwoners tellende stad is gehuisvest. TV Globo telt 5000 werknemers, waarvan de helft journalisten, schrijvers en vooral acteurs, die verantwoordelijk zijn voor een constante stroom aan verse ´novelas´, de groots opgezette mega-soaps waarmee Globo het gehele Braziliaanse volk – 180 miljoen zielen sterk – al decennia aan de buis gekluisterd houdt en die zijn uitgegroeid tot een belangrijk Braziliaans exportproduct.

De telenovela werd geboren in Cuba, maar kwam tot volle wasdom in Brazilië. Globo TV is met stip de grootste producent van novelas, die in eigen land alle kijkcijferrecords plegen te breken en wereldwijd aan meer dan 120 landen worden verkocht, onder wie Indonesië, Rusland, Polen, maar ook India en landen in Afrika. In 1995 opende Globo TV een gloednieuwe studio met techniek van Hollywood-kwaliteit. Globo denkt expansief en werkt o.m. samen met Indiase tv-concerns om de telenovelas ook in dat gebied te doen aanslaan. De kosten voor dure afleveringen van novelas kunnen nu oplopen tot 100.000 dollar. Acteren in een Braziliaanse novela is geen schabbel, maar is het hoogst haalbare in de carrière van een acteur of actrice.

Jaarlijks hoogtepunt van Globo is de verslaggeving van het carnaval van Rio. Drie dagen lang paraderen de befaamde samba-scholen van Rio over de betonnen piste van het Sambódromo, het speciaal hiervoor aangelegde stadion aan de Rua Marquês de Sapucaí, een 90.000 plaatsen tellende betonnen bunker, ontworpen door de wereldbefaamde architect Oscar Niemeyer. Het is een eindeloze stoet van tientallen meters hoge praalwagens, afgeladen met danseressen in glitterende madame Pompadour-jurken en grote zwarte mannen uitgedost als keizer Bokassa, die op het topje van hun longen de nieuwste – door de hofcomponisten van de Escolas geschreven – carnavalhits meebrullen, begeleid door veelkoppige drumbands en schier naakte dames in fluorescerende verf. Dit alles wordt eindeloos op televisie uitgezonden door Globo, dat de exclusieve rechten van ‘het grootste feest op aarde’ bezit.

Inzet is de uitverkiezing tot sambaschool van het jaar, een eretitel waarvoor de escolas – die in de regel zijn voortgekomen uit de favelas – alles uit de kast halen. Afgezien van het nationale voetbal en de laatste ontwikkelingen in de novelas is er geen vorm van amusement die de Brazilianen zo hartstochtelijk beleven als dit concours. En zoals alles in Brazilië leidt die hartstocht vaak tot drama’s. Het is een publiek geheim dat de escolas worden gesteund door de maffia van de ‘jogo do bicho’, een uiterst populair gokspel, terwijl ook de grote drugsbendes van Rio – zoals het beruchte Comando Vermelho (de Rode Brigade) – van oudsher een dikke vinger hebben in sommige Escolas, zeker nu deze geen subsidie meer krijgen van de overheid. Twee jaar geleden werd de leider van de drumband van de sambaschool van Mangueira, een van de meest beruchte favelas van Rio, vlak voor het carnavalsfeest vermoord. De 43-jarige Robson Roque werd doodgeschoten, in stukjes gehakt en verbrand in een illegaal crematorium van autobanden op de berg waartegen de favela van Mangueira is gebouwd. Dat lot is meestal alleen weggelegd voor verklikkers en undercoverjournalisten. De reden voor de moord zou zijn dat Roque een verhouding had met de vrouw van een lokale gangsterkoning, die was uitverkozen tot ´Rainha´, koningin van het carnaval.

De laatste jaren neemt de kritiek op de carnavalsuitzendingen van Globo hand over hand toe. De journalisten van het station zouden zich bezondigen aan ultrapartijdige verslaggeving ten bate van de sambaschool van Mangueira, dat het record aantal titels als carnavalskampioen in de wacht sleepte.. Tijdens het carnaval is goed te zien wie wel en wie niet in de gratie is bij Globo. De gunstelingen – soap-sterretjes, fotomodellen, voetballers, zangeressen – mogen meedansen in de carnavalsoptochten, terwijl de beste plaatsen in het Sambódromo zijn gevuld met de chefs van Globo en hun hofhouding. Het carnaval van Rio bestaat nu eigenlijk geheel uit het universum van Globo-tv.
‘Het carnaval van Rio bestaat tegenwoordig alleen nog maar bij de gratie van de tv’, meent journalist Segio Carbral, uitmuntend kenner van de geschiedenis van het carnaval van Rio. ‘Het ooit zo spontane volkfeest heeft daardoor iets artificieels gekregen, het is een plastic carnaval geworden’. Het carnaval van Rio verliest daarom ook steeds meer terrein aan dat van het carnavalsfeest in Salvador de Bahia, in het noorden van Brazilië, dat veel authentieker wordt geacht. Niet voor niets trok het carnaval van Bahia dit jaar veel meer internationale beroemdheden dan dat van Rio – op de genodigdenlijst stonden daar o.m. Oprah Winfrey, Shakira, Quincy Jones (die samen met regisseur Brett Ratner een film over het Braziliaanse carnaval in voorbereiding heeft), Robert de Niro, de Black Eyed Peas, Ashlee Simpson en Carlos Santana. Het carnaval van Rio moest het doen met beduidend mindere namen. Het is het symbool voor een tanende mediamacht. Carnavalsliefhebber Sergio Cabral ziet dit erosieproces met gematigd optimisme aan. ‘Mijn droom is dat het carnaval van Rio zich losmaakt van de tv-camera’s en weer op straat wordt gevierd door het volk’.